Kennis en macht

Michel Foucault is één van de grootste Franse denkers van de twintigste eeuw die een fundamenteel kritische houding wist te koppelen aan gedegen historisch onderzoek. Zijn voornaamste onderzoeksonderwerpen handelden over kennis en de relatie hiervan tot macht. Hij onderzocht deze niet zozeer op een macro-niveau (overheden, naties, standen en klasses) maar zocht eerder hoe kennis en macht in de dagelijkse werking van de maatschappij en in het functioneren van zijn instellingen en organisaties op micro-niveau overal mee verweven was.

Het épistèmè is een centraal begrip in deze analyses. Zoals de term doet vermoeden (het is duidelijk verwant aan ons begrip epistemologie) is een épistèmè nauw geassocieerd met wat als geldige kennis wordt geaccepteerd. Dat is echter niet het eindpunt. Kennis is bij Foucault nooit losgekoppelde kennis. Kennis is altijd ingebed in praktijken en in handelswijzen die bepalen wat toegelaten is, wat begrepen kan worden en wat uitgesloten wordt. Het zijn dus minstens evengoed gedragsregels.

Dit gaat veel verder dan het paradigma van Kuhn. Het domein van Kuhn reikt niet verder dan de wetenschap, terwijl het épistèmè van Foucault gaat over alle kennis en cultuur horende bij een bepaald tijdsgewricht. Het is nauw verweven met de machtsoefening die de aanvaarde en aanvaardbare regels helpt afdwingen. Machtshebbers zijn op die manier net zo goed onderworpen aan de regels van het épistèmè als ondergeschikten. In een stabiele fase van een épistèmè zijn de regels bij zo goed als iedereen volledig geïnternaliseerd waardoor in feite het grootste deel van de machtsuitoefening gebeurt in de opvoeding en in de verdere disciplinering door middel van heropvoeding via ziekenhuizen, gevangenissen, krankzinnigengestichten en aanvaarde of niet aanvaarde sexuele praktijken. Zijn boeken gaan doen ook over deze thema's:

Folie et déraison. Histoire de la folie à l'âge Classique
Naissance de la clinique: une archéologie du regard médical
Surveiller et punir: naissance de la prison
Histoire de la sexualité

Wellicht zijn meest bekende boek gaat over het principe van de verschillende tijdsperiodes die hij identificeert als recente épistèmès: Les mots et les choses: une archéologie des sciences humaines.

De volgende video probeert op een summiere wijze Michel Foucault nog wat beter te schetsen:

Naar een nieuw épistèmè

Het mag ook hier weer duidelijk zijn, dat zo'n épistèmè bijna op exact dezelfde manier functioneert zoals Plato's grot. Nog meer dan bij Kuhn worden ook de gevolgen van afwijkend gedrag bij Foucault onder de loep genomen. Het ontsnappen aan een épistèmè gebeurt hier dan ook niet door een opstapeling van anomalieën (zoals bij Kuhn) maar eerder door een echte strijd om macht tussen het oude systeem en één of meerdere nieuwe systemen. Het ene épistèmè kan totaal geen begrip opbrengen voor het andere, omdat het telkens over totaal incompatibele denk -en handelregels gaat.

Een grondige analyse van ons huidig tijdsgewricht (wat wij in de inleiding beschreven als de opkomst van het netwerktijdperk) zou wel eens kunnen aantonen dat het industriële tijdperk of het tijdperk van de moderniteit op zijn einde aan het lopen is en dat er zich een nieuw épistèmè aan het aankondigen is. Het is logisch dat bij een dergelijke clash (zoals doorheen de geschiedenis steeds is gebleken, iets waar ook Clay Shirky in een iets andere formulering naar verwijst) er een onstabiele en onzekere wereld ontstaat, gekenmerkt door VUCA.

Foucault zelf onderscheid in de recente geschiedenis drie épistèmès:

de renaissance: 14de tot 17de eeuw -> met als centraal principe gelijkenis
de klassieke moderniteit: 18de tot 20ste eeuw -> gekenmerkt door identiteitsdenken
een nieuwe épistèmè: nu opkomend, waarvan Foucault zelf alleen maar heel summiere aanzetten meende te detecteren -> gekenmerkt door het verdwijnen van de mens als subject, ook wel geformuleerd als de dood van de mens

Ondanks het feit dat Foucault quasi niets heeft meegemaakt van de digitale revolutie, lijkt zich inderdaad een dergelijke shift te voltrekken en lijkt er zich ook een hevige strijd af te spelen tussen het oude en het nieuwe épistèmè. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de problematieken uit het vorige hoofdstuk, maar ook aan het langzaam afslijten van heilige huisjes zoals eigendom, privacy en dergelijke meer. Met Foucault moeten we echter wel beseffen dat de strijd pas gestreden zal zijn als de meeste mensen zich niet meer kunnen voorstellen hoe de mensen uit het vorige épistèmè dachten.