Wie is Descartes?

Descartes is een 17de eeuwse Franse filosoof en wiskundige. Hij is een vroege en prominente verlichtingsfilosoof.

Het hoofdkenmerk van de Verlichting is om vooral te vertrouwen op het eigen denken. Autoriteitsargumenten werden heel erg in vraag gesteld. In de Middeleeuwen was het woord van God en in het verlengde daarvan dat van de paus, de bisschoppen en de gehele geestelijkheid als de absolute norm van waarheid gehanteerd. De manier van werken was een beetje zoals sommige volwassenen argumenteren tegen kinderen: het is zo omdat ik het zeg! De Verlichting wou daar verandering in brengen en schoof nieuwe methodes naar voren om tot waarheid te komen.

Dat was dus ook het probleem dat Descartes wou aanpakken. Zowel in zijn boek Discours de la méthode als in het minstens even belangrijke Méditations gaat Descartes op zoek naar absolute zekerheid. Onderstaande fragmenten uit Méditations illustreren de typische overwegingen van Descartes.

Méditations - Fragment 1 - Het bedrog van de zintuigen

"Alles waarvan ik tot nu toe heb aangenomen dat het in de hoogste mate waar is, heb ik ofwel uit de zintuigen ofwel via de zintuigen ontvangen. Van die zintuigen heb ik echter gemerkt dat ze ons soms bedriegen en het is verstandig om nooit helemaal te vertrouwen op wat ons ook maar één keer heeft misleid."

Méditations - Fragment 2 - Dromen of wakker zijn?

"Hoe vaak overtuigt de nachtrust me niet van zulke gewone situaties, zoals dat ik hier ben, mijn kleren aanheb en bij het vuur zit, terwijl ik in feite ontkleed onder de lakens lig! Maar nu bekijk ik dit papier toch met mijn ogen, die klaarwakker zijn; ik beweeg mijn hoofd, dat niet slaapt; willens en wetens strek ik mijn hand uit en ik voel dat. bij iemand die slaapt zouden deze dingen toch niet op zo’n welonderscheiden manier plaatsvinden? Alsof ik me echter niet herinner dat ik een andere keer in mijn slaap door dezelfde gedachten ben bedrogen. Als ik hier aandachtiger over nadenk, zie ik zó duidelijk dat ik de waaktoestand nooit op basis van zekere aanwijzingen van de slaap zal kunnen onderscheiden, dat ik met stomheid geslagen ben en deze verbazing me bijna doet geloven dat ik nu slaap."

The Matrix

Enkele fragmenten (die we in klas zullen bekijken) uit The Matrix komen heel sterk overeen met deze beschrijvingen van Descartes. Ongetwijfeld hebben de gebroeders Wachowski (of zou ik anno 2017 beter spreken van de zusters) oa. hier een deel van hun mosterd gehaald bij het uitschrijven van het scenario.

Cogito (ergo) sum", "ik denk (dus), ik ben". Dit is de absolute zekerheid waaruit alle andere zekerheden moeten worden opgebouwd.

Daarna bewijst Descartes op verschillende manier het bestaan van God, oa. door "bestaan" als kwaliteit naar voor te schuiven, wat dan logischerwijs leidt naar het bestaan van het wezen God dat is gedefinieerd als een wezen met alle kwaliteiten. Dit wordt een ontologisch godsbewijs genoemd. Op die manier slaagt hij erin om ook andere zekerheden (alle klare en onderscheiden ideeën) via een "rationele" manier af te leiden vanuit die smalle basis van zijn absolute zekerheid, namelijk zijn eigen bestaan. God is als het ware de brug tussen het denkende, twijfelende ding dat hij zelf is en de buitenwereld met zijn fysieke eigenschappen. Door die strikte scheiding tussen het geestelijke, denkende en het fysieke, wordt bij Descartes dan ook voor dualisme gesproken. De problematiek van de scheiding tussen deze twee types van werkelijkheid heeft heel wat latere denkers slapeloze nachten bezorgd.

Methodische twijfel met een strategische inzet

Descartes twijfelt eigenlijk niet echt aan de zekerheden die hem zo dierbaar zijn, zoals bijvoorbeeld die van de wiskunde en de wetenschappen. Zijn grondige twijfel dient er eigenlijk alleen maar toe om de autoriteiten te slim af te zijn. Tegelijk probeert hij diezelfde (religieuze) autoriteiten ook gerust te stellen, door ook aan God nog een prominente rol toe te kennen in zijn methode die naar zekerheid moet leiden. Daarom wordt de Cartesiaanse twijfel ook wel een methodologisch scepticisme genoemd, de twijfel als methode om iets anders te bereiken. Tegelijk is die twijfel ook methodisch, dit wel zeggen de methode van de twijfel tot het uiterste volgend.

Alhoewel hij het persoonlijk niet echt meent, laat hij wel de geest uit de fles bij wijze van spreken. Een hedendaagse denker kan bijvoorbeeld vrij gemakkelijk de verschillende godsbewijzen die Descartes gebruikt weerleggen als foute redeneringen. Aan het feit dat Descartes voor het overige wel eens gelijk zou kunnen hebben, namelijk dat er effectief een bedriegend wezen ons allerhande illusies laat beleven waarover wij geen controle hebben, kan je niet echt twijfelen. De twijfel en mijn bestaan is effectief de enige absolute zekerheid waarop we kunnen bouwen. Als je in die enige zekerheid opgesloten blijft sta je op hele wankele grond. De absolute waanzin en wanhoop is in zo'n geval nooit ver. Wellicht is een dergelijke kritische houding niet echt houdbaar op de lange termijn. In het existentialisme is dit wel het uitgangspunt van de enige echte manier om in het leven te staan, maar dat is zeker niet voor iedereen weggelegd. Voor ondernemers die het aankunnen is dit echter een zeer waardevolle manier van in het leven staan.

Wie echter op zoek is naar een wereld met meer vastheid en voldoende zekerheden om op zijn minst relatief mentaal gezond in te overleven, die kijkt beter uit naar andere levenshoudingen. Voor de meeste mensen (ook ondernemers) is het existentialisme in zijn verschillende varianten, te radicaal op lange termijn en wellicht maatschappelijk ook moeilijk te verantwoorden.